لطفا چاه های آب را ببندید! - وبلاگ نیک دل

به گزارش وبلاگ نیک دل، یکی از مسائلی که بر اثر برداشت بی رویه آب زیرزمینی رخ می دهد، فرونشست زمین (land subsidence) است. فرونشست به معنی فرو ریزش یا نشست سطح زمین است و به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین کـه می تواند با اندکی حرکت افقی نیز همراه باشد، گفته می گردد که علت آن علاوه بر برداشت آب زیرزمینی می تواند بر اثر بیرون آمدن آب از منافذ که امکان متراکم شدن مواد تا عمق بیش از 300 متر را فراهم می سازد، باشد و هر چه بیشتر برداشت گردد، تراکم مواد بیشتر خواهد بود.

به گزارش اعتماد، این پدیده که کاهش منابع آب زیرزمینی از علل اصلی آن است محدود به ایران نیست، اما کشورمان بیشترین میزان بهره وری از آبخوان ها و منابع آبی زیرزمینی را نسبت به دیگر کشور های دنیا دارد و در نتیجه میانگین میزان فرونشست زمین در ایران بر اساس بعضی تحقیقات، سالانه به بیش از 25 سانتی متر می رسد.

برحسب تعاریف، دشت های آبی هر منطقه بر اساس میزان افت کمی و کیفی سفره های زیرزمینی به سه دسته دشت های آزاد، ممنوعه و بحرانی دسته بندی می شود که دسته بندی ممنوعه و بحرانی یعنی سطح آب به طور دایم در این دشت پایین می رود.

تاریخچه فرونشست در ایران برحسب آنالیز ها

گفته می شود اولین فرونشست منطقه ای ایران در سال 46 خورشیدی در دشت رفسنجان رخ داد و سپس دشت های مشهد، همدان، کرمان، اراک و استان فارس درگیر شدند. در استان اصفهان نیز نخستین فرونشست زمین اواخر دهه 60 تا اوایل دهه 70 خورشیدی در دشت مهیار به وقوع پیوست و سپس عمده دشت هایش ممنوعه اعلام شدند.

آمار های تهران نیز حاکی است که بیش از 29 هزار حلقه از حدود 42 هزار حلقه چاه حفر شده در استان تهران غیرمجاز است، این یعنی برداشت بی رویه از سفره های زیرزمینی آب، کاهش روز به روز کیفیت خاک و در نهایت فرونشست زمین به ویژه در جنوب تهران که زنگ خطر را به صدا درآورده است و این برداشت بی رویه از سفره های زیرزمینی منجر به پایین آمدن سطح ایستآبی (سطح سفره های آب زیرزمینی)، کاهش سطح تامین آب شرب و غیر قابل استفاده شدن تدریجی چاه های دیگر می شود.

فرونشست بیش از 2 میلی متر فاجعه است این در حالی است که گفته می شود تهران سالانه 36 سانتی متر نشست دارد، اما به طور کل باید این نکته را نیز متذکر شد که نرخ فرونشست مربوط به یک بازه زمانی است و این رقم سالانه بر اساس اینکه آب چقدر پایین برود و چه نوع خاکی در منطقه وجود دارد، تغییر می نماید. اکنون گستردگی این فاجعه به حدی رسیده است که کلیه استان های کشور را شامل شده جز استان گیلان و بخشی از استان مازندران که آمار فرونشست فعلا در آن ها بسیار کمتر از بقیه منطقه ها کشور است.

تداوم خشکسالی، کاهش بارندگی و برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی در دهه های اخیر باعث شده است که از 606 دشت در کشور بیش از 308 دشت ممنوعه شوند و در حالی که این دشت ها دچار شرایط قرمز شده اند، بقیه دشت ها نیز شرایط مناسبی ندارند.

ضمن اینکه یک فرونشست ممکن است بیش از 50 هزار سال طول بکشد تا از بین برود؛ لذا هزینه و دوره بازگشت آن نیز بسیار بالاست و جهت ترمیم بخش بسیار کوچکی از این دوره، استفاده از پسآب جهت تغذیه مصنوعی آبخوان در بعضی دشت ها را آن هم به صورت امکان سنجی و تئوری پیشنهاد می نمایند.

بنابراین با توجه به غیرقابل بازگشت بودن تقریبی آبخوان و زهکشی طبیعی بستر، راه مناسب تر برای زمین های آسیب ندیده، پیشگیری آن است. ضمن آنکه فارغ از مباحث تخصصی-فنی، تعهد اخلاقی انسان نسبت به محل زیست و جامعه حاضرش نیز دلیل بر این مدعاست.

پیامد ها

از پیامد های فرونشست، ایجاد شکاف های مارپیچ و عمیق در دشت هاست که به آسیب های شهری نیز رسیده است، هم اکنون زیرساخت های شهری و برون شهری، راه ها و دیگر زیرساخت های سازه ای را تهدید می نماید. این پدیده جبران ناپذیر، خسارات سایر پدیده های طبیعی همانند زلزله یا سیلاب را تشدید می نماید، آثار فرهنگی و باستانی را از بین می برد، کشاورزی را نابود می نماید، منطقه ها شهری و روستایی را درگیر و جاده ها و سیستم های حمل و نقل را تخریب می نماید.

بعلاوه با فرونشست، دیگر امکان تغذیه آب های زیرزمینی وجود ندارد و پایداری زمین هم از بین می رود. از دست رفتن زمین به معنی از دست رفتن امنیت غذایی، از بین رفتن فراوری و افزایش مهاجرت و سایر تبعات منفی اجتماعی و مالی است.

اکنون بخش های وسیعی از کشور از افت سفره های زیرزمینی آب تاثیر گرفته و قلب دشت ها در بحران خشکسالی متاثر شده و سخن از پدیده ای خزنده با نام فرونشست و مرگ پنهان زمین در ایران است که حیات انسان و محیط زیستش را تهدید می نماید.

آب های زیرزمینی بسان زهکشی عمل می نمایند که به هم مرتبطند و وجود آن ها در زیر بستر خاکی زمین، پایداری و استحکام روسازه ای و پایداری محیط زیست منطقه ها را فراهم می نمایند، اما بهره برداری بی رویه از آب، باعث ایجاد گسست بین زهکش ها و قطع ارتباط آن ها از هم و در نهایت موجب رقم زدن فاجعه ای ملی می شود.

دلایل بروز معضل

علل متعددی همانند عوامل طبیعی و انسان ساز از جمله تغییر اقلیم، گرمایش دنیای و ذوب یخچال ها، استفاده بی رویه از سفره های آب زیرزمینی، استخراج غیراصولی از معادن، حفر چاه های غیرمجاز، حفر تونل های مترو و قطار شهری، حرکت آرام زمین و خروج گدازه عواملی هستند که به بحرانی تر شدن شرایط فرونشست در عمده کشور ها دامن می زنند و در کشورمان نیز تراکم و از دست رفتن آب در آبخوان، زهکشی خاک های آلی را برای فرونشست زمین ذکر نموده اند، اما به باور و دید کارشناسی، دلیل اصلی پیشروی این پدیده در کشور ما به برداشت های بیش از حد از منابع زیرزمینی آب و مدیریت نادرست منابع آبی برمی شود.

کاهش بارش، سوءمدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی، رعایت نکردن سهمیه برداشت آب به وسیله بعضی کشاورزان و استفاده از روش های سنتی آبیاری، افزایش مصرف آب به وسیله صنایع و عموم موجب شده است که بخش قابل توجهی از منابع آبی در سراسر کشور خشک شود و سطح سفره های زیرزمینی به شدت پایین بیاید، این مساله موجب شده تا حفره های تهی از منابع آبی بر اثر فشار طبقات فوقانی زمین فرو بریزد و پدیده فرونشست زمین در بسیاری از منطقه ها اتفاق بیفتد.

نظر به اینکه تعداد و پهنه آبخوان ها محدودیت دارند و حجم استحصال آب های زیرزمینی در عرض سال های اخیر به شدت افزایش پیدا نموده و تناسبی بین ذخایر و استحصال و برداشت برقرار نیست شاهد پدیده فرونشست زمین هستیم.

ارزیابی و پیشنهاد راه چاره

راهبرد های بهینه سازی مصرف آب و تعادل بخشی منابع آب برای مقابله با فرونشست ها مدنظر قرار گرفته است و در این راستا، پر کردن و مسدود کردن چاه های غیرمجاز، اجرای طرح های نوین آبیاری در اراضی کشاورزی با هدف کاهش مصارف آب در بخش کشاورزی، نصب ابزار های میزان گیری هوشمند روی چاه ها، اجرای مطالعات معین عمق چاه ها، ابلاغ طرح الگوی کشت در همه دشت ها، جدا سازی آب شرب از آب فضا های سبز در شهرها، بازسازی شبکه های فرسوده، بازچرخانی آب، بسته به موقعیت و شرایط استحصال و درجه بحرانی بودن منطقه، باید به اجرا درآید.

تعدادی از کشور ها در سراسر دنیا با برنامه ریزی درست توانسته اند با فرونشست مقابله نمایند که استفاده از تجربه های پیروز آن ها در مهار این پدیده در کشور ما بسیار موثر خواهد بود.

به عنوان مثال در بعضی منطقه ها ژاپن فاضلاب صنعتی تصفیه شدند و از آب حاصل از آن ها برای مصارف دیگر استفاده شد، در منطقه های دیگر هم به جای استفاده از آب های زیرزمینی، آب های روی سطح زمین به کار گرفته شد. بعلاوه ساکنان استان کالیفرنیای امریکا که اصلی ترین صنعت شان کشاورزی است، با فرونشست 60 سانتی متری زمین در سال روبرو بودند که این اندازه، بالاترین اندازه فرونشست در دنیا است.

به منظور مقابله با این بحران مسوولان این استان به جای استفاده از آب های زیرزمینی از آب های سطحی استفاده کردند و آمار فرونشست به نصف اندازه اولیه رسیده است. در بانکوک تایلند نیز شبکه های دقیق نظارتی و نظرسنجی های سطح بندی شده و به کارگیری روند های اداری در استفاده از آب های زیرزمینی یاری شایانی به مقابله با پدیده فرونشست در این کشور نموده است.

برترین گزینه در کنار بقیه گزینه ها جهت برطرف این مشکل که از حیاتی ترین معضلات زیست محیطی-اجتماعی-مالی-مدنی کنونی است، بستن و غیر قابل دسترس کردن چاه های آبی است که در کشور ما بدون مجوز و بدون نظارت بوده و حفر آن ها با عدم آنالیز برداشت چه کوتاه مدت و چه بلندمدت همراه بوده، زیرا بالغ بر یک میلیون حلقه چاه حفر شده که بخش قابل توجهی از آنان غیرقانونی بوده و نظارت فنی و کارشناسی بر حفر و استحصال آن ها وجود نداشته بدین سبب باید عاجلانه نسبت به اقدام موثر اهتمام ورزید و با توجه به درجه اهمیت استفاده از آن حلقه ها اقدام شود و درجه اهمیت نیز به حجم آب مصرفی، کاربری مورد نظر، تعداد افراد و موجودات زنده جانوری و گیاهی بهره بردار بستگی دارد.